"Światło w ciemności - droga do gwiazd" to tytuł pracy nadesłanej do nas przez Reginę Otto - autorkę projektu obserwatorium astronomicznego wraz z funkcją towarzyszącą – schroniska turystycznego. Jest to koncepcja zespół budynków zlokalizowanych w Bieszczadach, w Tarnawie Niżnej, których wizja została opracowana jako praca inżynierska. Jej celem było poruszenie problemu jakim jest zanieczyszczenie świetlne, a projektowana przestrzeń ma umożliwiać obserwacje obiektów astronomicznych, które ze względu na sztucznie rozświetlone niebo stają się coraz bardziej trudne do dostrzeżenia na nieboskłonie. Dokonana analiza koegzystencji architektury z astronomią, pozwoliła odzwierciedlić układ konstelacji Rysia (Lynx) w konstrukcji budynku obserwatorium. Całość założenia została wkomponowana w otaczający krajobraz. Zaprojektowane obiekty poza swoją funkcją użytkową pełnią również drogę do gwiazd. Architektura w tym znaczeniu nabiera znaczenia mistycznego, jako droga pomiędzy bezkresem kosmosu a Ziemią. Miejsce ma być ostoją dla turystów, naukowców oraz astronomów, którzy pragną obserwować i chronić dziedzictwo naturalne jakim jest, gwieździste niebo. W niniejszym artykule zachęcamy do zapoznania się z tym ciekawym opracowaniem autorstwa Reginy Otto, udostępnionym nam zarówno w formie artykułu jak i nagrania w ramach "Meetingów z teleskopami" Stowarzyszenia POLARIS- OPP. Promotorem pracy jest dr Beata Walicka-Góral.
,,Wszystko tak szybko przemija,
A my chociaż w małej cząstce
zatrzymajmy ten widok:
osłońmy go oknami,
przykryjmy ścianami
I spowijmy dachami
Aby przenieść się bliżej gwiazd1’’
Regina Otto
Pierwotni ludzie obserwując gwiazdy wyznaczali czas i podporządkowywali im swoje życie. Również w późniejszych epokach, ciała niebieskie były tematem rozważań filozoficznych. Platon twierdził, iż każda ludzka dusza ma swoją gwiazdę. Powraca na nią gdy kres wędrówki ziemskiej dobiegnie końca2. Obecnie, mieszkańcy wielkich metropolii kierując wzrok ku górze są w stanie dostrzec jedynie jasną poświatę z niewielką ilością świetlistych punktów. Przyczyną w głównej mierze tego obrazu jest występujące na obszarach zurbanizowanych zanieczyszczenie świetlne, które polega na emitowaniu w znacznej ilości światła sztucznego do atmosfery. Wpływa to na zaburzanie widoczności gwiazd oraz niesie za sobą katastrofalne skutki w odniesieniu do funkcjonowania środowiska nocnego. Ten zanik prowadzi do bezpowrotnej utraty dziedzictwa naturalnego. Gwieździstą noc widzianą oczami Vincenta van Gogh ‘a można współcześnie dostrzec jedynie na terenach rezerwatów ciemnego nieba. Jednym z nich jest Park Ciemnego Nieba w Bieszczadach, gdzie zlokalizowany jest projekt obserwatorium. To miejsce znajdujące się w południowej części Polski. Niestety w tym obszarze poza pokazami plenerowymi nie odnajdziemy obserwatorium, planetarium, ani ośrodka badawczego w którym moglibyśmy podziwiać oraz badać zjawiska astronomiczne i pogłębiające się problem zanieczyszczenia świetlnego.
*
Każdej dziedzina życia powiązana jest z cyklami astronomicznymi dostrzec możemy to, również w architekturze. Grobowce, kamienne kręgi, pierwsze świątynie stworzone przez naszych potomków stanowią dowód na to jak ważna była interpretacja map nieba przy procesie powstawania tych obiektów. W części z nich możemy nawet dostrzegać ,,hierofanii’3’ architektury, gdzie sfera profanum koegzystuje ze sferom sacrum. Ma to ogromne znaczenie w kontekście interpretacji tych budynków, ponieważ ze zwykłych niezrozumiałych układów stają się tworami, w których głównym zamysłem było objawienie się świętości za pomocą światła i mroku. Relacji nieba z architekturą można szukać już u samych podstaw planowania. Jest to na tyle fascynujący sposób ulokowania budynków, iż pomimo różnorodności kulturowej, religii , praw moralnych, pierwotni ludzie kierowali się jednakową mapą. Wznosili wzrok ku gwiazdą, oddawali szacunek Słońcu i Księżycowi i starali się wykorzystać ich dary – w postaci światła i mroku. Za przykład można podać rytuał poprzedzający budowę obiektu w starożytnym Egipcie, nosił on nazwę ,, naprężenia sznura”. Służył on w głównej mierze do orientowania budowli według danego punktu na niebie lub kierunków świata, przy użyciu sznura4. Innym ciekawym przykładem jest ,, kamienny krąg „ w Stonehenge”. Badania archeologiczne wskazują, iż był wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany jednak zawsze strefa wejściowa ukierunkowana była na północny – wschód5. Współcześnie odeszło się od uwzględniania mapy nocnego nieba przy wznoszeniu budynków, skupiając się jedynie na innowacji oraz technice, bagatelizując obecny obraz nocnego nieba, który zanika w świetle miejskich iluminacji.
*
Obecnie oprócz zmiany w relacji nieboskłonu z architekturą, możemy również dostrzec zmianę samej istoty obserwacji, jakim jest nocne niebo. Rewolucja przemysłowa, nowe wynalazki i udoskonalenia wpłynęły na szybki rozwój człowieka, praktycznie w każdej dziedzinie życia. Ustanowiona wcześniej granica pomiędzy mrokiem i światłem została zatarta. Współcześnie ciężko wyobrazić sobie funkcjonowanie bez korzystania z samochodów, maszyn, czy prądu. Udogodnienia te sprawiły, iż możemy komunikować się znacznie szybciej. Jednak ich nadmierne i nierozsądne nadużywanie przyczyniło się do zanieczyszczenia środowiska. Bardzo niebezpieczną formą zanieczyszczenia, która jest w dalszej mierze pomijane - to zanieczyszczenie światłem. Definicje tego zjawiska przybliża dr Sylwester Kołomański z Uniwersytetu Wrocławskiego ,,to zaburzanie nocnego środowiska naturalnego światłem emitowanym przez źródła zewnętrzne. Nawet względnie nieduże ilości światła wytwarzanego przez człowieka (określanego dalej jako sztuczne światło) mogą zaburzyć nocne środowisko”6. Generowanie tego zjawiska w większej mierze przypisuje się m. in. nieprawidłowemu oświetleniu miast, nadmiernej ilości podświetlanych instalacji reklamowych oraz infrastrukturze komunikacyjnej. Konsekwencją takich działań jest poświata niebieska, powstała na skutek rozproszonego światła w atmosferze7. Można ją zaobserwować na przedmieściach aglomeracji miejskich w postaci łuny światła. W konsekwencji tego zjawiska, noc w mieście zamiast czerni przybiera odcień pomarańczy, a widmo dnia podtrzymywane jest za pomocą sztucznego światła. Uniemożliwia to oglądanie gwiazd, dostrzeżenie mgławic czy planet. Widniejąca od wieków na nieboskłonie Droga Mleczna, opisywana przez angielskiego pisarza Johna Miltona jako „szeroka i obszerna droga, której pył jest złoty i gwiazdy bruku8” obecnie dla 1/3 populacji jest odległym wspomnieniem9. Brak poczucia odpowiedzialności do ochrony ostatnich skrawków ciemnego nieba prowadzi nie tylko do zaniku w strefie wizualnej, ale także wpływa na utratę dziedzictwa naturalnego. Skutki degradacji ciemnego nieba możemy zauważyć bez pomocy teleskopu, lornety, czy szkła powiększającego. Wystarczy nocą spojrzeć na niebo dużych miast, które obecnie jest jedynie czarną przestrzenią, a nie sklepieniem pełnym gwiazd, mgławic czy planet. Powoduje to również zmniejszenie zasięgu teleskopów i uniemożliwia wykonywanie dokładnych obserwacji. I tym razem Rainer Maria Rilke miała racje ,,Człowiek i brzydki krajobraz: Zawsze człowiek jest winny10”. Nie jest możliwe całkowite wyeliminowanie zanieczyszczenia świetlnego, ale można zatrzymać jego postęp mądrze korzystając z technologii.
Fundamentalne znaczenie w zapobieganiu skutkom zanieczyszczenia świetlnego ma ochrona ciemnego nieba, która odnosi się do zakątków ziemie, które są w jak najmniejszym stopniu skażone zanieczyszczeniem świetlnym. Na tych obszarach tworzone są planetaria, obserwatoria astronomiczne, które mają wpływać na poszerzenie wiedzy z zakresu astronomii oraz popularyzować problem jakim jest istota zanieczyszczenia świetlnego. To właśnie z myślą o zapobieganiu degradacji nocnego środowiska stworzony został projekt ,, Światło w ciemności – droga do gwiazd”.
*
Główna ideą projektu było stworzenie miejsca, które zarówno w sferze materialnej jak i metafizycznej będzie droga do gwiazd i strefą, gdzie można podziwiać sklepienie niebieskie widziane oczami naszych przodków. W obiektach wykorzystano również ważne narzędzia narracyjne, jakie występują w architekturze – światło i mrok. Miejsce ma być ostoja dla turystów, astronomów oraz naukowców. Dlatego też w projekcie pojawiły się dodatkowe funkcje takie jak schroniska turystyczne, aby po nocnych obserwacjach nieba turyści mogli wypocząć i zgłębić uroki otaczającego terenu oraz pogłębić swoją wiedze na temat zanieczyszczenia świetlnego. Projekt został zlokalizowany w południowym rejonie Polski. Wybór miejsca poparty był analizą zanieczyszczenia świetlnego obejmującego obszar Polski. Wschodnia oraz południowo – wschodnia części kraju należy do najmniej zanieczyszczonych światłem miejsc. Niebo Bieszczad w większej mierze znajduje się w drugiej i trzeciej klasie Bortle’. Niestety na tym obszarze gdzie zanieczyszczenie świetlne jest znikome, ilość placówek astronomicznych jest niewielka. Wynika to z faktu, iż obszary te są mniej rozwijane pod względem inwestycyjnym.
*
Inspiracją projektową był krajobraz otaczający obszar projektowy. Bryła swoim kształtem miała nawiązywać do kształtu konstelacji Lynx (Rysia). Ma to związek z nawiązaniem do widoczności tego gwiazdozbioru w centralnej części nieba podczas przesilenia zimowego. Architektura miała być odbiciem zjawisk na sklepieniu niebieskim. Był to również element spajający architekturę i astronomię. Uwzględniając problem zjawiska zanieczyszczenia świetlnego powstała, również koncepcja połączenia funkcji edukacyjno - naukowej z funkcja turystyczną. Tak do założenia projektowanego obserwatorium dodane zostały budynki schroniska turystycznego z gastronomią. Miały one być miejscem , gdzie po długich obserwacjach osoby odwiedzające obserwatorium, będą mogły wypocząć oraz poznać uroki otaczającego ich terenu. Przestrzeń wydzielona pomiędzy schroniskiem a obserwatorium wykorzystana została do stworzenia drogi terenowej. Droga zyskała, również wymiar metaforyczny jako droga pomiędzy miejscem odpoczynku, a strefą gloryfikacji nocnego nieba. Podczas prac projektowych oprócz podstawowych funkcji jakim miała być obserwacja nieba, dodano przestrzenie, w których można eksplorować kosmos zarówno w sferze wizualnej jak i dźwiękowej. Umożliwiło to ulokowanie w budynku : planetarium oraz radioteleskopu, który odczytuje fale radiowe emitowane przez ciała niebieskie.
Obserwatorium z planetarium
Za kształt obserwatorium odpowiada sporządzona analiza mapy nieba. Pozwoliła ona określić miejsce ulokowania obiektu w taki sposób aby umożliwić najciekawszą obserwację gwiazd. Projektowane w obserwatorium kondygnacje nadziemne nawiązują do aspektu podziwiania nieba pod względem wizualnym. Znajdują się tam wystawy poświęcone popularyzacji problemu zanieczyszczenia świetlnego oraz strefy edukacyjne, w których można zgłębiać zagadnienia związane z nocnym środowiskiem. Ważną przestrzenią jest również planetarium, które umożliwia przybyłym turystą obserwację nocnych zjawisk na niebie. Podziemne części budynku zostały pozbawione światła dziennego czyniąc obiorcę szczęśliwym ślepcem, który podziwia ekspozycję zatopioną w ciemności. Ma to związek z nawiązywanie do ewolucji gwiazd, które na początku są świetlistymi kulami, a następnie ulegają transformacji i zostają pochłonięte przez mrok. Ulokowano tam również przestrzeń z radio – teleskopem. Aby wprowadzić odbiorcę w świat środowiska nocnego, zastosowano stymulację sensoryczną stymulującą głównie – zmysł wzroku i słuchu.
Obserwatorium z częścią badawczą
Dalsza część obserwatorium poświęcona jest osobą, którzy zajmują się badaniem zjawisk na niebie oraz naukowcom, którzy obserwują problem związany z zanieczyszczeniem świetlnym. Ze względu na czas pracy naukowców, który odbywa się nocą, w budynku zaprojektowano przestrzenie odpoczynku. Zapewniają one możliwość dłużnych obserwacji i badań. Najważniejszą część budynku stanowi przestrzeń, w której znajduję się teleskop oraz przestrzenie laboratoryjne.
Schronisko turystyczne
Biorąc pod uwagę pogłębiający problem związany z zanieczyszczeniem świetlnym, oprócz obserwacji i badań potrzebna jest również popularyzacja wiedzy oraz uświadamianie społeczeństwa jakie skutki niesie za sobą nadmierne oświetlenie zarówno dla zdrowia człowieka, jak i środowiska. Biorąc pod uwagę lokalizację obserwatorium dodano do niego schronisko turystyczne, które ma stanowić azyl dla przybyłych podróżników oraz stanowić miejsce gdzie propagowana będzie wiedza związana z zapobieganiem zanieczyszczenia świetlnego.
Zagospodarowanie terenu
Najważniejszym aspektem przy projektowanym zagospodarowaniu terenu było ulokowanie obiektów na działce. Zostały one zaprojektowane, z uwzględnieniem poziomic. Ich ułożenie nawiązuje do zhierchizowania funkcji obserwatorium oraz przestrzeni wypoczynkowej.
Budynek schroniska turystycznego umiejscowiono w północnej strefie wybranej lokalizacji. Ułożenie budynków pełniących funkcję wypoczynkową zdeterminowane zostało istniejącą zielenią. Aby zapewnić sprawną komunikację w obrębie tych obiektów utworzono ciągi piesze oraz komunikacje kołową z miejscami parkingowymi. Dodatkowo przy części gastronomicznej utworzono niewielki plac, który pozwala w okresie wiosenno – zimowym na spożywanie posiłków na zewnątrz oraz podziwianie obserwatorium. Aby połączyć schronisko turystyczne z obiektami obserwatorium poprowadzono drogę, która umożliwia bezpośrednią komunikacje z częścią południową działki. Ze względu na jej stosunkowo długi dystans umiejscowiono pawilony, które służą do odpoczynku oraz podziwiania krajobrazu. W pobliżu budynków służących do obserwacji gwiazd ulokowano ciągi piesze, które doprowadzają do głównych wejść budynków. Mając na uwadze obserwację nieba w obrębie tych budynków zieleń projektowana ma charakter okrywowy, która nie wpływa na aberracje obrazu. W północnej części obszaru poprowadzono drogę dojazdową zaopatrzona w miejsca postojowe m.in. dla autokarów i osób niepełnosprawnych.
Wykorzystane materiały i zatopienie w krajobraz
Wykorzystane materiały oraz różnica wysokości odpowiednich kondygnacji, pozwoliły na wkomponowanie się budynku w otaczający krajobraz. Zewnętrzna część budynku została wykończona drewnianą oblicówką z desek sosnowych malowanych olejem na kolor dymiony – czarny. Nawiązuje to do tradycji występującym w tym regionie. Dach spowity jest cienką warstwą mchu, stanowiąc przedłużenie wszechobecnej zieleni.
Podsumowanie
Kierując wzrok ku górze zamiast gwieździstej przestrzeni mieszkańcy dużych aglomeracji miejskich mogą zauważyć jedynie jasna łunę świtała z słabo widocznymi konstelacjami. Bagatelizowanie tego zjawiska prowadzi do zaniku walorów nocy w sferze wizualnej jak i jest czynnikiem utraty naturalnego dziedzictwa. Gwiazdy od zarania dziejów były wyznacznikiem czasu i rytmu, obecnie natomiast znikają z obszarów zanieczyszczonego światłem nieba. Na obszarze południowo – wschodniej części Polski, na których terenie można podziwiać ciała niebieskie w całej okazałości nie ma obserwatoriów astronomicznych, które zapewniałyby możliwość eksplorowania kosmosu nocą oraz stanowić miejsce badań naukowych w szerokim spektrum. W odpowiedzi na ten problem został zaprojektowany obiekt, w którym zarówno turyści, jak i astronomowie będą mogli zgłębiać wiedzę na temat zanieczyszczenia świetlnego oraz gwiazd. W związku z prowadzonymi obserwacjami, dla turystów został zaprojektowany budynek schroniska. Projektowane obiekty, niewątpliwie przyczynią się do popularyzacji zagadnień związanych z zwalczaniem zanieczyszczenia świetlnego.
1 Źródło : Opracowanie własne - Regina Otto
2 Na podstawie: Platon , Timajos, tłum. S. Witwicki, Kęty, Fundacja Nowoczesna Polska, 1999r.
3 Hierofania –przejawienia się świętości
4 Na podstawie: Wojciech Ejsmond ,,Aspekty astronomiczne wczesnej architektury sakralnej starożytnego Egiptu jako element konstruowania sfery sacrum, in Medżat” , Warszawa, Studia Egiptologiczne, 2017, s. 29-47
5 Na podstawie: Understanding Stonehenge <https://www.englishheritage.org.uk/visit/places/stonehenge/things-to-do/stone-circle/celestial-stonehenge/> [dostęp: 20.10.2022 r.]
6 Na podstawie: Sylwester Kołomański ,,Prace i Studia Geograficzne”, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego ,2014, T.53, s. 11-14
7 Na podstawie: <https://www.urania.edu.pl/ciemne-niebo/zanieczyszczenie-swietlne-przyczyny-rodzaje.html> [dostęp: 1.12.2022 r.]
8 Na podstawie: <https://www.showmetech.com > [dostęp: 1.12.2022 r.]
9 Na podstawie: <https://www.theguardian.com/science/2016/jun/10/milky-way-no-longer-visible-to-one-third-of-humanity-light-pollution> [dostęp: 1.12.2022 r.]
10 Na podstawie: Rainer Maria Rilke ,Dziennik schmargendorfsk”, Sic!, Warszawa, 2013, s 80