Aktywność społeczna mająca na celu przywrócenie bądź zachowanie naturalnego widoku gwieździstego nieba czy też nokturnów w parku krajobrazowym, to tylko przykłady tego, w jaki sposób można zadbać o równowagę między dniem, a nocą. Wszechobecne już oświetlenie LED i jego niska cena sprzyjają do nadmiernego oświetlania naszej przestrzeni zewnętrznej nocą, co może powodować nieodwracalne skutki tak dla nas samych, jak i fauny czy flory. Dlatego też coraz więcej krajów na świecie wdraża skuteczne narzędzia i rozwiązania prawne, aby racjonalnie oświetlać otoczenie po zmroku. W niektórych krajach inicjatywę przejęli społecznicy i środowiska instytucji bądź organizacji chcących ukazać narastającą skalę problemu zanieczyszczenia sztucznym światłem. Tak właśnie stało się w Polsce, gdzie brakuje skutecznych regulacji prawnych, a wyjątkowym dobrem okazuje się prawo do spokojnego snu niezakłóconego jaskrawo świecącą się lampą z ulicy bądź sąsiedztwa. W tym celu powoływane są miejsca, obszary, a nawet parki, gdzie podejmuje się świadome kroki w kierunku tzw. racjonalnej bądź zrównoważonej polityki oświetlenia zewnętrznego. Od pewnego czasu interesują się tym nie tylko grupy pasjonatów astronomii czy ruchy ekologiczne, ale i sołectwa, gminy czy nawet miasta. W tym celu coraz częściej staramy się pomóc i podpowiedzieć, jakie działania podjąć, aby można było mówić o tzw. skutecznej ochronie ciemnego nieba. Wśród działań zmierzających do redukcji zanieczyszczenia sztucznym światłem, a tym samym ochrony ciemnego nieba, wyróżnia się więc aktualnie następujące rodzaje:
- czynna ochrona - to działania polegające na spełnieniu kilku istotnych warunków opierających się nie tylko o samo wdrożenie założeń ochrony ciemnego nieba na danym obszarze, ale i umożliwiających ciągłą kontrolę i skuteczne utrzymanie status quo dla jakości nocy; zaliczamy do nich łącznie:
- dokument / akt woli wyrażony na piśmie przez założycieli z udziałem JST lub zarządcy danego terenu, na którym dba się o redukcję zanieczyszczenia sztucznym światłem wraz z określeniem metod, w jaki sposób będzie chronione ciemne niebo,
- wyznaczenie / stała aktywność osoby bądź podmiotu (np. NGO) na danym obszarze, która sprawuje rolę kontrolną nad obszarem ciemnego nieba w zakresie zwiększania świadomości społecznej, namawiania do instalacji właściwych urządzeń oświetleniowych, interweniowania do zarządcy danego terenu, gdy nie przestrzega się ustalonej redukcji zanieczyszczenia sztucznym światłem,
- okresowy bądź stały monitoring poziomów jasności ciemnego nieba, zarówno poprzez wizualne obserwacje (np. skala Bortle'a) jak i poprzez stosowanie urządzeń pomiarowych typu SQM, TESS lub inne,
- udokumentowane przypadki tzw. działań "twardych" w redukcji zanieczyszczenia światłem, tj. modernizacja / wymiana zewnętrznych opraw oświetleniowych (publicznych bądź prywatnych) umożliwiająca zredukować zanieczyszczenie sztucznym światłem (ULOR=0%, CCT< 4000 K, instalacja reduktorów mocy i czujników ruchu, montaż zapewniający ULR=0%, ewidencjonowanie zbędnych źródeł światła wraz z redukcją ich ilości, montaż osłon nieprzeświecalnych etc.),
- wdrożenie działań dodatkowych o charakterze trwałym / inwestycyjnym, łączącym się z zagadnieniem ochrony naturalnej ciemności nocy, jak np. budowa ścieżki tematycznej, małej infrastruktury dostępnej publicznie, montaż tablic informacyjnych, wyznaczenie oficjalnych punktów obserwacyjnych, otwarcie punktu informacji itp.
- bierna ochrona - to działania polegające na podjęciu już pierwszych kroków ku ograniczeniu emisji zbędnego światła w otoczenie na danym obszarze, ale mające charakter działań "miękkich", doraźnych i najczęściej nieusystematyzowanych bądź nieopierających się o żadną strategię działania; do takich można zaliczyć:
- dokument / akt woli wyrażony na piśmie przez założycieli, ale bez widocznych czynów / działań w praktyce (np. brak zaangażowania ze strony JST lub zaangażowaniem wyłącznie "na piśmie" - bez efektów),
- brak osoby bądź podmiotu, który sprawowałby pieczę / nadzór nad postanowieniami aktu założycielskiego dla powołanego obszaru ochrony ciemnego nieba,
- brak monitoringu poziomów jasności ciemnego nieba na danym obszarze,
- brak działań lub symboliczne (w niewielkiej skali) przypadki działań "twardych" w redukcji zanieczyszczenia światłem,
- niewielkie bądź żadne działania dodatkowe o charakterze trwałym / inwestycyjnym, łączącym się z zagadnieniem ochrony naturalnej ciemności nocy (np. wydawanie wyłącznie materiałów drukowanych, publikacji prasowych, promocji samego miejsca bez działań ochronnych, etc.).
- obszar ciemnego nieba / zmniejszonej emisji sztucznego światła - to przypadek miejsca bez faktycznej ochrony naturalnej ciemności nocy, tj. mowa tu o obszarach gdzie po prostu występuje ciemne niebo / ciemność lub istnieją dobre warunki do jego zachowania, ale nie wdrożono tam świadomej redukcji zanieczyszczenia światłem, bądź jest ona doraźna / występuje jako element dodatkowy, przypadkowy albo jako wypadkowa poczynionych zmian; wśród takich miejsc wyróżnia się takie przypadki jak np.:
- brak dokumentu / aktu stanowiącego o ochronie ciemnego nieba pomimo jego istnienia (np. parki), ale z uwagi na brak infrastruktury oświetleniowej zachowany jest status quo takiego miejsca,
- nieoświetlone stanowiska obserwacyjne, punkty widokowe, obrzeża miast lub gmin, które rozwijają turystykę w oparciu o zasoby naturalne, ale nie zapewniają im dostatecznej ochrony w kontekście tematyki zanieczyszczenia światłem (np. realizowane w pobliżu inwestycje publiczne przeczą idei zachowania ciemnego nieba),
- inwestycje w infrastrukturę oświetlenia publicznego bądź prywatnego, posiadające znamiona racjonalnej polityki oświetleniowej (np. zastosowano oprawy z ULOR=0%, z reduktorami mocy bądź czasowym wygaszaniem ulic, osiedli, miejsc itp.), jednak niezapewniających redukcji zanieczyszczenia sztucznym światłem w sposób kompleksowy (np. CCT=4000K lub więcej, ULR>0%, doraźne wygaszanie oświetlenia zewnętrznego z przyczyn ekonomicznych przy jednoczesnym przewymiarowaniu źródeł światła lub nieprawidłowym montażu, co powoduje, że w jedynie w pewnych okresach jest tam ciemno etc.),
- miejsca, w których z różnych przyczyn zaprzestano oświetlenia zewnętrznego, ale nie są to działania mające cechy racjonalnej polityki oświetleniowej (np. wskutek awarii sieci energetycznej, wyłączenia powodowane kryzysem gospodarczym, odłączenia instalacji z przyczyn prawnych bądź w innych okolicznościach),
- działania symboliczne bądź incydentalne na danym obszarze, pomagające zmniejszyć uciążliwość lub nadmierność sztucznego światła, ale nie kwalifikują się do uznania jako miejsca ochrony ciemnego nieba (np. świadomie wymienione oprawy wokół jednego domu w celu poprawy ciemności nocą, osłonięta oprawa uliczna bądź parkowa w jednym punkcie, modernizacja oświetlenia wewnętrznego, wymiana oświetlenia na obszarze, gdzie istnieje przewaga innych, nieprawidłowych źródeł światła bądź wymiana losowa / niekompletna źródeł światła, etc.).
Warto jeszcze zaznaczyć, że sam fakt aktywności jakiegoś podmiotu bądź osoby lobbującej za ochroną ciemnego nieba na danym obszarze bez społecznego poparcia, również nie jest warunkiem uznania takiego miejsca za obszar ochrony ciemnego nieba. Nie można również uznać, że organizowane od dłuższego czasu wydarzenia o tematyce nocnej (w ciemności), powodują niejako z automatu nadanie statusu obszaru ochrony, a jednocześnie w innych okresach nie przestrzega się tam zasad redukcji zanieczyszczenia światłem. Podany powyżej katalog działań nie wyczerpuje również możliwości skutecznej ochrony ciemnego nieba. Przykładowo poza granicami Polski inicjuje się również tzw. miejskie parki ciemnego nieba, gdzie pomimo bliskiego sąsiedztwa centrów nawet dużych aglomeracji, wyznacza się tereny (najczęściej zielone), gdzie wdraża się świadomą i pod pewnymi względami uregulowaną lokalnie, strefę redukcji poziomów sztucznego światła. Ma to również swój cel i sens dla zachowania lepszej jakości nocy czy to pod względem fauny i flory czy też możliwości podziwiania gwiazd, a nawet ku stworzeniu niepowtarzalnej atmosfery podczas spacerów w świetle Księżyca itp. Ważne jest, aby jednak takie realizacje nie przechodziły ze skrajności w skrajność, gdzie całkowicie wygaszane przestrzenie miejskie mogą powodować niepokoje społeczne bądź stanowić okazję wyłącznie do generowania oszczędności. Nie o to w tym chodzi.
Na koniec jako analogiczny przykład dodatkowo wyróżniamy także:
miejsca nadmiernej emisji sztucznego światła - do których można przykładowo zaliczyć:
- przewymiarowane węzły autostrad lub dróg szybkiego ruchu, które w innych krajach europejskich nie są zupełnie oświetlane lub jest to realizowane ze znacznie mniejszym natężeniem;
- tereny uprzemysłowione, otoczenie zakładów produkcyjnych czy centrów logistycznych, gdzie niejednokrotnie brakuje uzasadnienia w ilości montowanych źródeł światła, jak i całonocnemu funkcjonowaniu takich urządzeń oświetlenia zewnętrznego, bądź ingerencji sztucznego światła w otoczenie znacznie wykraczającego poza obszar pracy,
- szklarnie, przeszklone hale magazynowe, budynki i budowle użytkowane w porze nocnej ze światłoprzepuszalnymi dachami, w których nie stosuje się osłon, żaluzji bądź kurtyn ograniczających zbędną ucieczkę światła do otoczenia,
- centra handlowe, biurowce, obiekty usługowe, w których najczęściej nie przestrzega się wytycznych BREEAM (Part 2 – POL 06 Reduction of nighttime light pollution), co jest zaprzeczeniem zrównoważonego rozwoju i funkcjonowania w zgodzie z otoczeniem,
- iluminacje parkowe (oddolne) w tym tzw. "ogrody świateł" uruchamiane na całą noc i stosujące źródła światła powyżej 800 lumenów, a także iluminacje architektoniczne obiektów z użyciem światła zalewowego (w dodatku bez wygaszania późną porą),
- ale i także otoczenie domów bądź posesji, z których sztuczne światło wydostaje się w sposób nadmierny, uciążliwy dla sąsiedztwa, najczęściej z naświetlaczy LED ustawionych wertykalnie (emitujących intensywne, białe światło w bok, a nie w dół).