Czymże byłoby nasze dziedzictwo kulturowe gdyby nie ciemne niebo? To pytanie wydaje się być banalnym, a dla wielu znających temat - wręcz pytaniem retorycznym, bo przecież tematyka gwiazd, nocnego nieba czy kosmosu, od wielu wieków przewija się w naszym codziennym życiu. Czasami nawet nie zdajemy sobie sprawy z tego - jak bardzo i co tak naprawdę tracimy w blasku zanieczyszczenia światłem. Nie są to bowiem tylko świetliste punkciki, smuga Drogi Mlecznej czy słabsze planety, ale w dużym stopniu tożsamość kulturowa, o której warto sobie również czasami przypomnieć. Ten artykuł ma właśnie za zadanie przybliżyć to zagadnienie na przykładzie jednego z regionów południowej Polski, a w rzeczywistości wiążącego się nierzadko z historią i tradycjami całego kraju.
Gdyby naszą przestrzeń kulturową zamknąć w symbolicznej kuli, to mało kto zajmuje się tym co jest nad nami czyli w drugiej połowie otaczającego nas świata. Żyjemy codziennością, przyziemnymi problemami... Tymczasem to co nad nami również bezpośrednio wpływa na nasze życie, kształtuje nasze postępowanie w rytmie dobowym, obrzędy, zwyczaje, inspiruje muzyków i poetów regionalnych, twórców ludowych, nie pozostaje obojętne kroniko-pisarzom, daje początek pracy zawodowej osób które zainteresowały się tematem nieba, a nawet wpisuje się w religię i wierzenia mieszkańców. Niebo więc stanowi niezaprzeczalną wartość kulturową, która kształtowała, kształtuje i być może jeśli nie utracimy piękna nocnego nieba, nadal będzie na nas wpływać.
W 2018 roku zaprezentowana została czasowa wystawa realizowana o dziedzictwie kulturowym Żywiecczyzny związanym z niebem, przez Fundację Satelitarną Polarisu w ramach projektu grantowego dofinansowanego przez Stowarzyszenie LGD Żywiecki Raj w ramach Programu PROW 2014-2020. Grupa młodzieży pod opieką pasjonatów i obrońców ciemnego nieba, zebrała przykładowe elementy kultury wyróżniając kilka najważniejszych, będących dowodami na istnieje związku między ciemnym niebem, a historią i życiem w regionie.
Elementy te zostały zebrane w formie wystawy pod sferycznym namiotem i miały za cel ukazanie, że motywy nieba od zawsze były obecne w kulturze tego regionu, były źródłem inspiracji dla poetów, pisarzy, filozofów. Niestety - ,,tracąc ciemne nocne niebo z prędkością światła’’, wiele osób mieszkających na terenie miast nie może oglądać nieba, jakie kiedyś było dostępne. Dzieje się tak na skutek postępującego zanieczyszczenia światłem.
Zanieczyszczenie światłem to problem jaki coraz bardziej dotyka nie tylko Żywiecczyzny, ale i całego kraju. Powodowany najczęściej nieprawidłowymi lampami ulicznymi, których z roku na rok przybywa. Z tego powodu nocne niebo nie jest ciemne, lecz spowite ciągłym ,,smogiem świetlnym’’ uniemożliwiającym obserwację gwiazd. Te zaś kształtowały szeroko pojętą kulturę regionu związaną z niebem (obrzędy, zwyczaje, tradycje, motywy, historie, odkrycia, itp.). Wraz z zanikaniem gwiazd na jasnym niebie, zanika również tożsamość kulturowa oparta o astronomię/astrologię i nie tylko.
Wyróżniono więc kilka elementów, które niezaprzeczalnie wywodzą się z tematyki szeroko pojętego nieba nocnego lub od niego w dużym stopniu zależą:
- osobistości regionu Żywiecczyzny związane z szeroko pojętym niebem
Niezaprzeczalnie kulturę regionu związaną z tym tematem tworzą także odkrycia, badania czy aktywność osób, będących mieszkańcami bądź związanymi z tym obszarem ludzi. Swoimi działaniami na zawsze wpisują się w historię nauki polskiej wywodzącej się za ich sprawą z tego terenu. Śmiało można powiedzieć, iż to właśnie ta ziemia wydała ich owoc pracy i w tych konkretnych przypadkach nie byłoby to możliwe, gdyby nie niebo, które jest nad nami… Od niego bowiem zazwyczaj zaczyna się najpierw fascynacja, a później nierzadko działalność zawodowa. Wśród takich osób można zapewne wymienić wynalazcę i znanego w polskiej astronomii pracownika obserwatorium UJ - Władysława Jana Kubicę z Jeleśni, czy astrofizyk Stanisław Bajtlik z Żywca albo też współczesnego odkrywcę komet Michała Kusiaka.
- motywy nieba w malarstwie, zdjęciach
Zdjęcia, obrazy, rysunki, szkice czy wiersze - nawiązujące do tematyki nieba, gwiazd, Księżyca czy Gwiazdy Porannej, to tylko wycinek tego co niezaprzeczalnie tworzy tożsamość kulturową Żywiecczyzny opartą o to, co jest nad nami. O ile uboższa byłaby kultura i dorobek artystyczny mieszkańców tego regionu, gdyby nie ciemne niebo i widoczne na nim obiekty astronomiczne…
- gwiazda kolędnicza w kulturze Żywiecczyzny
Gwiazda kolędnicza symbolizuje gwiazdę betlejemską, którą zazwyczaj mieszkańcy Żywiecczyzny wykonują ręcznie z różnorakich materiałów jak np. bibuła czy krepina. Używana jest od pokoleń podczas kolędowania po Świętach Bożego Narodzenia - czyli od święta św. Szczepana do święta Trzech Króli. Prezentowane gwiazdy kolędnicze na zdjęciu obok pochodzą z Beskidu Żywieckiego, gdzie tradycja ,,chodzenia z gwiazdą’’ po domostwach sięga wielu, wielu lat. Po dzisiejsze czasy dzieci i młodzież na terenie Żywiecczyzny kolęduje po domach z tzw. "gwiozdą". Kolędnicze gwiazdy posiadają nawet konstrukcje obrotowe oraz oświetlenie, są wykonane z prostych materiałów, ale w sposób wymagający poświęcenia czasu. Nie trudno skojarzyć, iż są one symbolem zjawiska na niebie sprzed ponad 2 tys. lat. Czy dzisiaj bez astronomów i kosmicznej aparatury bylibyśmy w stanie w świetlistej łunie miast zobaczyć taki obiekt gołym okiem?
- gwiazdy w ściennej architekturze
Najczęściej wystrugana u szczytu dachu budynku mieszkalnego bądź gospodarczego, symbolizuje ,,dobrą gwiazdę’’ (inaczej anioła), który sprawuje pieczę nad dobytkiem, "by boskie oko czuwało nad tym domem’’. W wielu starych budynkach na Żywiecczyźnie można jeszcze znaleźć tego typu motywy architektoniczne, ale i także inne symbole nawiązujące również do nieba.
- gwiazdy z frywolitki, dziergane, koronkowe
Własnoręcznie wykonane ozdoby przez mieszkanki Beskidu Żywieckiego, nierzadko były traktowane jako ozdoby choinkowe, dekoracje czy nawet prezent ślubny. Gwiazdki tego typu symbolizowały gwiazdę betlejemską prowadzącą mędrców ze wschodu, a w niektórych wersjach są również symbolem opatrzności bożej oraz prośby o nią dla posiadaczy/obdarowanych w ludowym przekazach.
- przekazy historyczne i legendy
Począwszy od doniesień Andrzeja Komonieckiego, który zapisał między innymi w Chronografii albo Dziejopis Żywiecki liczne odwołania do różnych zjawisk i wydarzeń astronomicznych jak chociażby sławetne zaćmienie słońca z 1706 roku i reakcje mieszkańców Żywiecczyzny z tym związanym, a kończąc choćby na tak zagadkowym opisie upadku "lodowego meteorytu" przed kilkaset laty na terenie Sopotni Wielkiej w jednej z książek na temat Gminy Jeleśnia. Znana jest także wielu mieszkańcom historia spadających gwiazd wieszczących klęskę, a także symbol "krwawego księżyca", będącego symboliką nadchodzących nieszczęść. Można także odnaleźć zapisy o jasnych kometach, które raczej kojarzone były z niepowodzeniami i "złą wróżbą". Co ciekawe, nawet współczesna już bardzo dobrze widoczna kometa z 1997 roku (Hale-Boppa), przez starszych mieszkańców uznawana była jako symbol nadchodzącej, wielkiej powodzi tysiąclecia, jaka również w dużym stopniu dotknęła także i ten region.
Nawiązań do nieba w historii współczesnej jest mnóstwo. Począwszy od tak przyziemnym elementów jak wywodząca się z regionu Żywiecczyzny produkcja jedynych teleskopów astronomicznych w naszym kraju, po symbole gwiazd i Księżyca w wielu dekoracjach kościołów, aż na pierwszym w Polsce obszarze ochrony ciemnego nieba, zapoczątkowanym jeszcze w latach 90-tych uprzedniego stulecia na terenie sołectwa Sopotnia Wielka kończąc.
Niegdyś to Księżyc stanowił za jedyną ,,latarnię’’ nocną, z której korzystali beskidzcy wędrowcy, podróżnicy czy po prostu mieszkańcy. Dziś w samym centrum miasta Żywiec nocne niebo jest czasami tak jasne, jakby świeciło na nim siedem księżyców na raz… Czy na pewno tak powinno być? Czy przypadkiem tracąc widok nocnego nieba w blasku opraw LED, nie tracimy również czegoś więcej z naszej historii i tego kim dzisiaj jesteśmy?
Pełne opisy elementów dziedzictwa kulturowego oraz materiały źródłowe z prelekcji pracowników Parku Etnograficznego w Ślemieniu, dostępne są dla zainteresowanych w siedzibie Fundacji Satelitarnej Polarisu lub za pośrednictwem e-mail:
